از زمان ظهور ژئوپلیتیک در اوایل قرن بیستم، منابع قدرت همواره درحال تغییر بوده است. زمانی سلطه بر دریاها و زمانی کنترل مناطق خشکی بزرگ دنیا، عامل اصلی در به دست گرفتن سلطه جهانی قلمداد می شد.

با آغاز جنگ سرد، عامل و منبع قدرت زا برای دو قدرت مسلط در این دوره، توسعه صنایع و تجارت جهانی و رشد اقتصادی برای کشورهای عضو دو بلوک و ارتقای صنایع سنگین در درون کشورها و به خصوص، توسعه صنایع هوایی و فضایی و رقابت تسلیحاتی و اتمی همراه با کشش و جذبه ایدئولوژیک، ایدئولوژی های تحت رهبری دو ابرقدرت یعنی سرمایه داری لیبرال و کمونیسم بود.

با اختراع کامپیوتر و توسعه ریزتراشه و انقلاب در فناوری اطلاعات و صنایع الکترونیک که در دهه 2000 میلادی به اوج خود رسید به صورت ملموس مزایا و نواقص دو مکتب آشکار گردید. امروزه داشتن قدرت اطلاعاتی یعنی تسلط بر گردش اطلاعات الکترونیک در جهان دارای ارزش و اعتبار است.

درحال حاضر، آمریکا به عنوان موسس و متولی اولیه اینترنت کماکان کنترل و نفوذ محسوس و نامحسوس خود را بر این شبکه و فضا اعمال نموده و از مزایای اقتصادی آن بهره مند می شود. به عنوان مثال، مدیریت فنی و فناوری شبکه جهانی اینترنت در قالب شرکت آیکان15، قلب فناوری و تخصصی شبکه اینترنت و شرکت های بزرگ و برجسته اینترنتی و کامپیوتری در دره سیلیکون16، مدیریت و کنترل سرورهای ریشه و بنیادین نظیر یاهو، گوگل، میکروسافت، فیس بوک، یوتیوب، تویتر و غیره نمونه هایی از این مدیریت و کنترل فضای مجازی توسط این کشور می باشند. ساختار شبکه جهانی اینترنت و مسیرهای ترافیکی آن موجب شده این کشور عملاً در موقعیت مرجعیت اطلاعاتی قرارگیرد و تمرکز و ذخیره سازی اطلاعات بخش های مختلف جهان اعم از خصوصی، عمومی، شرکت ها، حکومت ها و غیره به افزایش قدرت اطلاعاتی و سلطه اطلاعاتی آمریکا شده است.

فضای مجازی بسترهایی را برای همگرایی و همکاری در سطوح مختلف شهروندی و حکومتی بین کشورها فراهم می کند که می تواند به صلح و امنیت جهانی کمک کند. همگرایی و همکاری حکومت ها و کشورها در رابطه با فضای مجازی به دلیل سرشت و ماهیت جهانی آن، بر پایه ضرورت ها و الزامات زیر انجام می شود:

- ضرورت های فنی و تخصصی برای تامین نیازها و زیرساخت های شبکه اینترنت در مقیاس ملی و فراملی

- ضرورت های حاکمیتی و حقوقی برای تعریف و استقرار یک نظام حقوقی بین المللی جهت تضمین امنیت شبکه و کنترل و نظارت بر آن

- ضرورت های امنیتی و مقابله با تهدیدات فضای مجازی

- ضرورت ائتلاف های سیاسی–نظامی برای مقابله با تهدیدات نظامی و جنگ های مجازی

بنابراین، ضرورت های فوق به ویژه تهدیدات امنیتی می تواند مبنای محکمی برای همگرایی و همکاری کشورها و دولت ها برای اتخاذ سیاست ها و روش های هماهنگ جهت مقابله با آن و نیز تدوین معاهدات سیاسی، امنیتی و کنوانسیون های حقوقی مورد نیاز باشد.

"رابرت کوهین" و "جوزف نای" معتقدند که انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی به عنوان پدیده ای ملموس، فراگیر و اثرگذار، تاثیر بسیاری بر منابع قدرت می گذارد؛ چنانکه در عصر حاضر، فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی مهم ترین منبع قدرت شناخته خواهند شد. به اعتقاد "نای" قدرت درحال حرکت کردن از کشور "غنی از سرمایه" به کشور "غنی از اطلاعات" است. امروزه قدرت در گستره جهانی شدن بر تولید دانش مبتنی است. در این گستره کشورهایی قدرتمند محسوب می شوند که در دو محور اقتصاد و فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشگام باشند.

همچنین به اعتقاد برخی صاحبنظران در این رابطه، آن دسته از دولت هایی که از فناوری های عصر اطلاعات استفاده می کنند و بیشترین منافع را از آنها بدست می آورند، در قله ساختار قدرت جهانی قرار خواهندگرفت. توانمندی اینگونه دولت ها، برتر از کشورهایی است که وابستگی به اقتصاد صنعتی یا کشاورزی دارند.

در طبقه بندی قدرت بین کشورها از جهت قابلیت های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی و ... تفاوت هایی وجود دارد. این تفاوت ها در حوزه فناوری اطلاعات، تعبیر به شکاف دیجیتالی می شود. شکاف دیجیتالی نمایانگر شکل تازه ای از طبقه بندی اجتماعی در سطح جهان است.

تداوم شکاف فناورانه در جهان، منجر به تداوم شکاف توسعه و تقسیم جهان به دو بخش توسعه یافته و عقب مانده می شود. همچنین به توسعه و پایداری شکاف فقیر و غنی و شکل گیری رابطه سلطه و زیرسلطه منجر می شود. از اینرو شکاف دیجیتالی را می توان ناشی از عدم توازن ژئوپلیتیکی در قلمرو فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی دانست که از ساختار و نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی حاکم بر کشورهای ضعیف و قوی یا محروم و برخوردار متاثر می شود.

همانگونه که اشاره شد، یکی از ابعاد ژئوپلیتیک فضای مجازی، بعد مدیریتی و کنترل فضای مجازی است. این امر به یکی از چالش های آمریکا به عنوان کشوری که به طور تاریخی و سنتی و به شکل محسوس و غیرمحسوس این شبکه را کنترل می نماید، درآمده است. کشورها و دولت های دیگر به این امر علاقه ای ندارند و سعی می کنند یا مدیریت و کنترل اینترنت را از دست آمریکا خارج کنند و یا اینکه در مدیریت جهانی آن مشارکت داشته باشند.

پس از تصمیم "بیل کلینتون" رئیس جمهور آمریکا در سال 1998، اداره امور فنی و تخصصی شبکه جهانی اینترنت به شرکت آیکان محول شد. آیکان شرکتی غیرانتفاعی و خصوصی در آمریکا بوده و اداره چهار امر اساسی در رابطه با شبکه اینترنت را به عهده دارد:

- مدیریت سیزده سرور بنیادی شبکه اینترنت

- تخصیص "آی پی" یا پروتکل اینترنت به کاربران

- تخصیص نام های دامنه تراز اول عمومی و جغرافیایی

- هماهنگی پارامترها و پروتکل های فنی شبکه اینترنت

با توجه به نقش مدیریتی و کنترلی آیکان از حیث فنی و تخصصی بر شبکه اینترنت، پرواضح است که موقعیت ژئوپلیتیکی آمریکا نسبت به سایر کشورها حالت فرادستی دارد و این موضوع مورد اعتراض دولت ها و کشورهای دیگر قرارگرفته است.

در این رابطه برخی سازمان ها و نهادهای درگیر در مدیریت شبکه جهانی اینترنت عبارتست از:

- جامعه اینترنتی که یک نهاد غیر دولتی است که به توسعه استانداردها و قوانین اینترنتی و توسعه دانش آن کمک می کند.

- انجمن مهندسان واکنش سریع17، یک نهاد بین الملی با عضوگیری آزاد است که در قالب چندین گروه کاری فعالیت خود را انجام میدهد. هر گروه کاری روی موضوعی خاص متمرکز است مثلاً امنیت اینترنت. این گروه های کاری تلاش می کنند که به صحت و ثبات معماری اینترنت کمک کنند.

کمیته IAB 18: یکی از کمیته هایIETF است که ماموریت آن طراحی پروتکل های اینترنتی و استانداردسازی است.

براساس موضوعات مطرح در جلسات اجلاس سران جهان، چنین نتیجه می شود که روندهای بین المللی در مسیر تحقق جامعه اطلاعاتی پیش می رود. بر اساس مصوبات ژنو (2003)، گروه کاری ای تحت عنوان گروه کاری حاکمیت اینترنت با هدف بررسی وضعیت اداره اینترنت ایجاد شد که شامل 40 کشور از جمله ایران بود. موضوعات مطرح در این کارگروه شامل عناوین زیر می باشد:

- تعریف معماری و ساختاری واحد برای حاکمیت اینترنت

- ارائه مکانیزم های کنترلی برای کشورهایی که کنترل قابل اعتماد و صحیحی ندارند

- امنیت فضای مجازی

در اجلاس سال 2005، سند تعهد تونس مورد تایید قرار گرفت. این سند دارای 3 بخش می باشد که به صورت زیر تقسیم بندی شده است:

1. مکانیزم های مالی برای مواجهه با چالش های مرتبط با تکنولوژی های ICT در توسعه (28 بند)

2. حاکمیت اینترنت (بندهای 29 تا 82)

3. اجرا و تعقیب (بندهای 83 تا 122)

تخصیص موضوعات فوق حاکی از اهمیت این موضوعات می باشد. موضوع حاکمیت اینترنت که بیش از 50 بند را به خود اختصاص داده یکی از مسائل اصلی مورد بحث در اجلاس سران ژنو و تونس بوده است. منظور از حاکمیت اینترنت، بررسی نقش آیکان در اداره اینترنت است.

در طول دهه گذشته مدل حاکمیت چند جانبه19 (MsM) برای حاکمیت اینترنت به عنوان مقوله ای قابل ارتقا و رشد، مطرح شده است. مدل حاکمیت چند جانبه که توسط اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی در سال 2005 پذیرفته شد، نقش حیاتی همه ذینفعان در اکوسیستم و حیات اینترنت را تحت عنوان "هر کدام در نقش مربوط به خود"20 ؛ به رسمیت می شناسد.

براساس نقطه نظرات کارشناسان در جلسه CSIS با موضوع ژئوپلیتیک حاکمیت اینترنت لازم است تصمیماتی در زمینه مدل حاکمیت چند جانبه اتخاذ شود و تغییراتی در سیاست ها و حمایت ها بوجود آید و مسیر حرکت در جهت بهبود ویژگی های مثبت مدل حاکمیت چند جانبه حفظ شود.

برای بسیاری از سازمان های مطرح هر نوع اتفاق در سطح بین المللی فضای مجازی؛ موضوعی حیاتی و مهم تلقی شده و باید زیرساخت های مشخصی برای حاکمیت اینترنت در نظر گرفته شود. این موضوع بسیار با اهمیت است و باید به جزئیات آن پرداخته شود.

طبق اظهارات یکی از کارشناسان، فرایند حاکمیت اینترنت و قانون گذاری های آن باید نسبت به چگونگی نقش اینترنت در هر کشوری اتخاذ شود:

• کشورهایی نظیر ژاپن که انقلاب جدیدی در زمینه تکنولوژی در آن ایجاد شده و مدل کسب و کارشان تغییر کرده؛ باید جریان آزاد اطلاعات و گفتگوی آزاد مدنظر قرار گیرد.

• کشورهایی که اینترنت برایشان امری حیاتی است باید در همان زمینه پیش روند.

• کشورهایی نظیر روسیه و چین باید حاکمیت اینترنت بصورت امن برایشان پیاده شود.

• کشورهایی نظیر برزیل و هند با وجود اینکه در زمینه توسعه اینترنت کار و تلاش کرده اند؛ ولیکن در شرایط فعلی حرفی برای گفتن ندارند.

اکثر کشورها برنامه و سیاست خاصی برای توسعه در بستر اینترنت ندارند و حتی برای افزایش پهنای باند یا امنیت فضای مجازی نیز فعالیتی نداشته اند. همچنین لازم است در ارتباط با حاکمیت چندجانبه کارهای بیشتری انجام شود. آموزش کلید اصلی این موضوع است. در حقیقت بواسطه آموزش، کاربران اینترنت به میلیاردها نفر افزایش یافت. پس برای پیشرفت و حرکت رو به جلو در این زمینه نیز باید از آموزش بهره گرفت و رشته ها و زمینه های موردنیاز را ایجاد نمود.

با توجه به اینکه ابعاد ژئوپلیتیک فضای مجازی دربرگیرنده مباحثی نظیر ترافیک اینترنت، IPV6، سیاست های عمومی اینترنتی و امنیت فضای مجازی می باشد، از اینرو باید در رابطه با موضوعات ترافیک اینترنت، هزینه ها، سرویس ها، اتصالات بین المللی، محلی و همچنین بحث های مدیریتی و مهمی نظیر جامعه اینترنتی، سیاست ها و چارچوب های کلی تعریف شود. با توجه به اینکه هدف این جلسات دستیابی به وضعیت مناسب در زمینه حاکمیت اینترنت می باشد، لازم است چارچوب های قابل قبولی در حوزه های زیر ارائه شود:

• حاکمیت چندجانبه

• فرایندها و تصمیمات آتی ITU در پیوستن به مدل حاکمیت چندجانبه

• سیاست ها و چارچوب ها

• جامعه اینترنت

• سیاست های زیربنایی (زیرساختی)

• زمینه های پژوهشی و آموزشی آینده

• WTDC 21

• مدیریت و کنترل اینترنت

• ترافیک محلی، بین المللی

• ایجاد زیرساخت ها

• مدیریت و سفارش آدرس های پروتکل اینترنت (IP)

مقوله حاکمیت اینترنت و سیاست های عمومی اینترنت جهانی می بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرد. تنها نهادهایی که در این زمینه شروع به کار کرده اند سازمان هایی نظیرIETF و IAB می باشند. لازم به ذکر است که در سال 2012 برای حاکمیت اینترنت برنامه ای شامل مجموعه ای از سیاست ها درخصوص موضوعات زیر منتشر شد:

• اسامی دامنه های بین المللی

• اتصالات بین المللی اینترنت

• سیاست های عمومی بین المللی

• اینترنت و مدیریت آن

• مدیریت منابع در اینترنت

• نام دامنه ها و آدرس های اینترنتی

• امنیت فضای مجازی

• مواجهه موثر با Spam ها22

• QoS قابل اعتماد در خصوص توسعه جهانی

• ایجاد حریم خصوصی و حفاظت از داده های اطلاعاتی و مهم (در این زمینه هیچ چارچوب و مشخصه خاصی وجود ندارد و کاری انجام نشده است)

• حفاظت از کودکان و افراد کم سن و سال

پر واضح است که حاکمیت اینترنت با جدیت به سمت بخش خصوصی درحال حرکت است. بر این اساس موضوعاتی از قبیل تضاد و کشمکش در حاکمیت اینترنت، خصوصی سازی حاکمیت اینترنت و سیستم حاکمیت اینترنتی حائز اهمیت می باشد. براساس نظرات کارشناسان شرکت کننده در جلسه مذکور، حاکمیت اینترنت به مدیریت آدرس IP، تبادلات مالی و اقتصادی، کنترل و مدیریت اینترنت هم از لحاظر فیزیکی و هم در حوزه نرم افزاری و در گستره جغرافیایی می پردازد. مفهوم حاکمیت اینترنتی حوزه ای تکنیکی به شمار می آید و شامل تکنیک های امنیت عمومی و گفتمان آزاد بوده و به عنوان سیستمی پیچیده شامل امنیت فضای مجازی، اتصالات داخلی و مدیریت منابع، علاوه بر نقش های اشاره شده، بر زیرساختها و معماری، فعالیت های انجمن ها و سازمان ها، شرکت های خصوصی مخابراتی که خواستار پیوستن به Backbone هستند نیز نقش موثری دارد. لازم به ذکر است که به دلیل وجود قوانین ضعیف، علی رغم اهمیت موضوع حاکمیت چند جانبه اینترنت، این موضوع تاکنون پیشرفت قابل توجهی نداشته ولی امروزه با تصمیم گیری ها و سیاست گذاری های موثر در این حوزه، امید است حاکمیت چند جانبه حرکتی رو به جلو داشته باشد.

فضای مجازی مسائل ژئوپلیتیک موجود را تحت تاثیر قرار داده است و مباحث نویی در حیطه نظام قدرت جهانی و روابط قدرت داخل کشورها را مطرح کرده است که تحت عنوان ژئوپلیتیک فضای مجازی شناخته می شود. مسائل ژئوپلیتیک فضای مجازی برگرفته از محیط واقعی علم ژئوپلیتیک همراه با ابعاد پیچیده و گسترده تر ناشی از فضای مجازی می باشد.

امروزه کشورها علاوه بر عوامل و فضاهای سنتی رقابت، ناگزیر به رقابت و سرمایه گذاری در فضاهای جدید ارتباطی همراه با خصوصیات کاملاً متمایز از لحاظ فرهنگی، اقتصادی، نظامی و پارادایم های فکری می باشند.

فضای مجازی با توجه به خصوصیات و ویژگی های خود در کنترل کشورهایی خواهد بود که از لحاظ فناوری اطلاعاتی و ارتباطی، مسائل فرهنگی و ژئوپلیتیک اطلاعات از دیگران برتر باشند. اهمیت این مساله تا حدی است که براساس نظر کارشناسان، چارچوب های حاکمیت فضای مجازی باید بر اساس نقش فضای مجازی در کشورها تبیین شود.

براین اساس حضور قوی در تعاملات بین المللی فضای مجازی جهت تبیین ملاحظات و الزامات کشور در ساختارهای مدیریت و کنترل جهانی این فضا نقش پیش برنده ای دارد. لازمه این حرکت وجود زیرساخت توسعه یافته و قوی فضای مجازی در کشور می باشد. این مهم نیز تنها با برنامه ریزی جهت ایفای نقش فعال و موثر در ابعاد ژئوپلیتیک فضای مجازی در کشور و بهره مندی از مزایای اقتصادی و مدیریت هدفمند آن محقق خواهد شد.

پی نوشت :

1- Geopolitical Isolation
2- Geopolitical Challange
3- Geopolitical Evolution

4- عمده فعالیت های مراکز مطالعاتی و اتاق های فکری آمریکا در تدوین و پی ریزی سیاست خارجی و نظامی آمریکا در عرصه بین المللی متمرکز است. مرکز مطالعات راهبردی بین الملل از جمله مهم ترین و موثرترین اتاق های فکری است که به طور جدی بر روی تعیین راهبردهای سیاست خارجی آمریکا فعالیت پژهشی دارد.

5- The Center for Strategic and International Studies (CSIS)
6- Internet Society
7- The Geopolitics of Internet Goverance

8- بین دو مفهوم کلی، در صورتی نسبت تساوی یا انطباق برقرار است که دو مفهوم در کل قلمرو و مصادیق مشترک باشند.
9- حالتی است که دایره مصادیق دو مفهم به گونه ای باشد که همه افراد مفهوم دوم، مصداق مفهوم نخست باشند.
10- ممکن است دو مفهوم به گونه ای باشند که هرکدام در شماری مصادیق مشترک باشند و در شماری هیچ اشتراکی نداشته باشند.

11- Information Superiority
12- Information Dominance
13- Information advantage
14- Information Differential
15- Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN)
16- Silicon Valley
17- The Internet Engineering Task Force (IETF)
18- The Internet Architecture Board
19- Multi-stakeholder Model (MsM)
20- each in their respective role
21- World Telecommunication Development Conference

22- باید در مورد آن به مردم آموزش داده شود.

مراجع :