یکی از مهم‌ترین مقولات در جامعه اطلاعاتی، مسأله دولت الکترونیک است که آن را "استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای پشتیبانی از عملکرد حاکمیت و فراهم ساختن زیرساختهای مورد نیاز ارایه انواع خدمات الکترونیکی، افزایش مشارکت شهروندان و فراهم نمودن اطلاعات و خدمات دولتی متناسب با نیاز شهروندان، کسب وکارها، کارمندان و دیگر بخشهای دولتی" تعریف می کنند. نتیجه اجرای دولت الکترونیکی را می‌توان در افزایش چابکی، کارآیی و اثربخشی دولت و تسهیل دسترسی به خدمات و اطلاعات با کیفیت و همچنین افزایش شفافیت و پاسخگویی دولت دانست. انتظارات افراد در ارتباط با نحوه و کیفیت ارائه خدمات به‌طور روزافزون درحال تغییر است و دولت نیز باید پاسخ‌گوی این نیازها و انتظارات باشد، به همین دلیل ایجاد دولت الکترونیک نه تنها یک الزام برای جوامع کنونی است؛ بلکه ابزاری برای توسعه کشورهاست.
شاخص‌های دقیق، مهم‌ترین ابزار برای شناخت صحیح از وضعیت موجود و ترسیم برنامه برای بهبود وضعیت آینده است. از همین رو دپارتمان اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد هر دوسال یک بار گزارشی را درباره دولت الکترونیکی منتشر می‌کند که وضعیت توسعه ۱۹۳ کشور عضو این سازمان را مورد تحلیل قرار می‌دهد.
در گزارش منتشر شده توسط سازمان ملل در سال 2014 تحت عنوان "توسعه دولت الکترونیک" وضعیت توسعه دولت الکترونیکی و بسیاری از شاخص‌های توسعه‌ای در عرصه فناوری اطلاعات در جهان مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۴ همه کشورهای عضو این سازمان دارای وب‌سایت هستند، هرچند هنوز اکثریت آنها بر اساس استانداردهای تعیین شده سازمان ملل در سطوح پایین یا میانی توسعه دولت الکترونیکی هستند. این گزارش نشان می‌دهد هنوز در بسیاری از کشورها وب‌سایت‌های دولتی از ویژگی‌های اتصال امن برخوردارنیستند. همچنین به‌رغم رشد ضریب نفوذ موبایل استفاده چندانی از پتانسیل‌های پیامک در کاربردهای دولت الکترونیک نمی‌شد. براساس این گزارش اکثر کشورها در یک‌سوم انتهایی شاخص خدمات آنلاین قرار گرفته‌اند. نکته دیگر در این گزارش نشان‌دهنده پیشرفت سریع کشورها در استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای ارائه خدمات الکترونیکی دولتی بوده است. این گزارش همچنین نشان می‌دهد حدود ۵۰ کشور به ارائه برنامه‌های موبایل و پرتال‌های موبایل به منظور پشتیبانی از برنامه‌های ریشه‌کنی فقر، عدالت جنسیتی، مشارکت اجتماعی، مدیریت بحران و حفاظت از محیط زیست پرداخته‌اند.
ایران در مجموع کشورها در کنار بخش عمده کشورهای جهان در رده‌بندی متوسط (بین ۲۵ تا ۵۰ درصد) قرار گرفته و رتبه کشورمان از بین ۱۹۳ کشور ۱۰۵ است. کشور ما همچنین به لحاظ شاخص توسعه الکترونیک در بین ۴۷ کشور آسیایی رتبه ۳۰ را دارد که در این میان شاخص سرمایه انسانی ایران بالاتر از شاخص‌های ارائه خدمات آنلاین و زیرساختهای مخابراتی است. دراین گزارش همچنین ایران و هند دو کشور اولی هستند که در بین کشورهای جنوب آسیا به ارائه خدمات آنلاین برای افراد محروم و آسیب‌پذیر می‌پردازند.
مقایسه آمارهای مربوط به وضعیت دولت الکترونیک ایران در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ ، نشان می دهد که رتبه ایران از ۱۰۲ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۱۰۰ در سال ۲۰۱۲ و سپس ۱۰۵ در سال ۲۰۱۴ رسیده است. در دوسال اخیر شاخص توسعه دولت الکترونیک در ایران کاهش یافته است. روند نزولی شاخص خدمات آنلاین و سرمایه انسانی نیز از دیگر نتایج حاصل از این مقایسه است. توجه به روند توسعه دولت الکترونیک در چهارسال گذشته نشان می دهد که میزان رشد و تغییرات ایران در این حوزه بسیار ناچیز بوده و رتبه تقریبا ثابت ایران تا حدی هم نزول کرده است، لذا ایران نه تنها با رشد چندانی در این زمینه مواجه نبوده، بلکه سرعت رشد آن از سایر کشورها هم کندتر بوده است. با توجه به اینکه توسعه دولت الکترونیک به عنوان یکی از محورهای توسعه اقتصادی کشورها است، توجه به آن امری ضروری می باشد.
از میان ۱۹۳ کشور مورد بررسی تنها ۲۵ کشور دارای شاخص توسعه الکترونیک بسیار بالا بوده‌اند که ۶۴ درصد آنها مربوط به اروپا، ۲۰ درصد متعلق به آسیا و ۸ درصد متعلق به آمریکا و 8 درصد نیز متعلق به اقیانوسیه بوده‌اند. در میان این کشورها کره جنوبی همچنان رتبه اول سال ۲۰۱۴ را به خود اختصاص داده و استرالیا و سنگاپور در رتبه‌های بعدی جا گرفته‌اند. نکته قابل توجه آن است که در بسیاری از کشورهای پیشرو، خدمات دولت الکترونیک به میزان رو به رشدی از طریق موبایل ارائه می‌شود. ضمن اینکه محدودیت‌های زیرساختی در حوزه ICT و سرمایه انسانی بزرگ‌ترین چالش کشورهایی با شاخص پایین است.
جدول زیر بخشی از اطلاعات مربوط به منطقه آسیا را نشان می دهد:
جدول 1 : رتبه و شاخص توسعه دولت الکترونیک در بخشی از منطقه آسیا1 مطابق با گزارش سازمان ملل در سال 2014
همانطور که در جدول فوق مشاهده می شود، شاخص توسعه دولت الکترونیک 2(EGDI) بر اساس سه مولفه خدمات آنلاین، زیرساخت های ارتباطی و سرمایه انسانی کشورها از طریق فرمول زیر محاسبه می شود:
شکل 1: مولفه های شاخص توسعه دولت الکترونیک
اجزای این مولفه ها در جدول زیر آمده است:
جدول 2 : اجزای مولفه های شاخص توسعه دولت الکترونیک
ایران در زمینه شاخص خدمات آنلاین (OSI) با اندکی اختلاف کمتر از متوسط جهانی و کشورهای آسیایی است. شاخص زیرساخت اطلاعاتی ایران کمتر از متوسط جهانی و آسیا می باشد. وضعیت شاخص‌های مربوط به سرمایه انسانی ایران در مقایسه با دو شاخص خدمات آنلاین و زیرساخت مخابراتی در وضعیت بهتری قرار دارد و تمامی زیرشاخص‌های سرمایه انسانی ایران بالاتر از متوسط جهانی و کشورهای آسیایی است. شاخص سرمایه انسانی از مولفه های زیر و با درنظرگرفتن ضرایب مربوطه محاسبه می شود.
شکل2 : مولفه های شاخص سرمایه انسانی
تغییرات شاخص توسعه الکترونیک و مولفه های آن در سال های 2010 ،2012 و 2014 در جدول زیر آمده است.
جدول3 : تغییرات شاخص توسعه الکترونیک و مولفه های آن
مقایسه شاخص توسعه دولت الکترونیک ایران در 2014 با میانگین جهانی در جدول زیر نمایش داده شده است:
جدول4 : مقایسه شاخص توسعه دولت الکترونیک ایران در 2014 با میانگین جهانی
همانطور که در جدول فوق مشاهده می شود، شاخص خدمات آنلاین و شاخص زیرساخت پایین تر از متوسط جهانی است. در نمودار زیر شاخص توسعه دولت الکترونیک برای کشورهای کره جنوبی، فرانسه، تونس، قزاقستان، ترکیه، بحرین و ایران طی سال های 2010 تا 2014 آمده است. در مجموع بررسی ها نشان می‌دهد که وضعیت دولت الکترونیک ایران در مقایسه با جهان و آسیا جایگاه مناسبی ندارد.
نمودار1 : مقایسه روند تغییرات شاخص توسعه دولت الکترونیک ایران با کشورهای کره جنوبی، فرانسه، تونس، قزاقستان، ترکیه و بحرین
شاخص های دولت الکترونیک مستخرج ازبرنامه پنجم توسعه
پی نوشت :
1- UNITED NATIONS,E-GOVERNMENT ,SURVEY 2014
2- E-Government Development Index
3- Online Service Index
4- Telecommunication Infrastructure Index
5- Human Capital Index
